In 2018 bezocht ik samen mijn dochter Jolien Fredrikstad, het oude vestingstadje aan de monding van de Glomma. Het is een oude havenstad, die in de zestiende en zeventiende eeuw een bloeitijd beleefde vanwege de handel en scheepvaart. Vanwege de strategische ligging was het in die tijd helaas ook een gewild doelwit voor de vijandige natie Zweden. Koning Fredrik II besloot daarom een vesting te bouwen om de haven aan de Glomma te beschermen en huurde de Nederlandse kwartiermeester Willem Coucheron in om dat plan te verwezenlijken. Gamlebyen, zoals die oude vesting tegenwoordig wordt genoemd, vertoont dan ook opvallende overeenkomsten met het Groningse Bourtange. In latere eeuwen heeft de stad zich naar de andere oever van de Glomma uitgebreid, maar dankzij de gratis byferge is een uitstapje naar Gamlebyen een aangenaam uitje.
Je zou dus denken dat de oudste delen van Fredrikstad zich in de vestingstad bevinden. Maar tijdens een wandeling op de Lykkeberg, het hoogste punt van de nieuwe stad,viel me iets bijzonders op: een cylindrische hoop stenen, begroeid met gras en een uitleg erbij met een tekening van een oude toren. Het leek om een archeologische opgraving te gaan en bovendien een zeer oude: uit de Romeinse tijd! Op het informatiebord stond te lezen dat het de restanten betrof van een oude Romeinse toren uit 18 na Christus, die bij graafwerkzaamheden op de Lykkeberg waren blootgelegd. Volgens inscripties op een soort zuil die in de grond was aangetroffen was een Romeinse soldaat, Felix Scopulus genaamd, na de voor de Romeinen desastreuze veldslag in het Teutoburgerwoud naar het noorden gevlucht en uiteindelijk bij de monding van de Glomma terechtgekomen. Daar had hij zich gevestigd en kennelijk de behoefte gevoeld goede gewoontes uit zijn vaderland te introduceren: hij wilde een forum stichten, een plaats waar iedereen kon samenkomen voor ontmoetingen en discussies. De toenmalige bewoners van de streek reageerden nogal lauw; het ontwerp kreeg dan ook heel wat aanpassingen en werd uiteindelijk een soort uitkijktoren die in 18 na Christus gerealiseerd werd. Maar een groot succes werd het niet, het duurde niet lang of het gebouw raakte in verval en werd met de grond gelijk gemaakt. Pas bij graafwerkzaamheden voor het nieuwe stadhuis kwamen de restanten bloot te liggen. De archeologen die zich met de opgraving bezighielden, reisden zelfs naar Italië om te kunnen bepalen wat voor soort gebouw dit oorspronkelijk was. Men besloot deze bijzondere vondst te eren met het hoopje stenen en een informatiebord.
Wat een verhaal en wat bijzonder idee dat al tweeduizend jaar geleden hier bij de Glomma een Romeinse soldaat had geleefd! Ik had er nog nooit van gehoord en was aangenaam verrast. Jolien was sceptischer: het klonk haar wat al te fantastisch in de oren. En ze had gelijk, zo bleek later toen we weer thuis waren en er rustig gegoogled kon worden. Dit was namelijk geen archeologische vondst, maar een kunstproject. We hadden het kunnen weten: de ʻvondst’ lag midden in het beeldenpark. Toch was het niet raar dat ik me zo had laten foppen: uit het informatiebord was op geen enkele manier af te leiden dat dit níét om een archeologische vondst ging; zelfs de naam van de kunstenaar werd niet vermeld. En ik was ook lang niet de enige die dacht dat het allemaal echt waar was: de eigenaar van een aangrenzend hotel-restaurant kwam tijdens een rondje joggen langs de ʻrestanten van de toren’ en werd zo enthousiast dat hij besloot het restaurant een nieuwe naam te geven: Felix, naar de Romeinse soldaat. Eenmaal ingelicht over de werkelijke achtergrond besloot hij de naam toch te handhaven, omdat hij het een prachtig verhaal vond.
Toen het kunstwerk onthuld werd, gaven enkele inwoners van Fredrikstad aan dat het misleidende informatiebord hun stoorde, ook omdat er nota bene nog een Engelse uitleg bij stond. ʻNu denken buitenlandse toeristen dat hier echt een Romeinse nederzetting is geweest!’ De kunstenaar, Stefan Christiansen, houdt er wel van dat kunst schuurt en verwarring schept. Hij interesseert zich sterk voor archeologie en verwerkt vaker archeologische elementen in zijn kunst. Over de herkomst van de naam van de Romeinse deserteur wil hij alleen kwijt dat hij er oude archieven op heeft nageslagen. Ja, ja. (ʻFelix Scopulus’ betekent in het Latijn: Gelukkig uitzichtspunt.)
De gemeente Fredrikstad vindt het evenmin problematisch dat onwetenden verkeerde conclusies trekken. Op de gemeentelijke site valt over dit project alleen te lezen dat het om ʻkunstnerens egen historie om romeren Felix Scopulus’ gaat. Nogal vaag en verhullend dus.
Hoe dan ook, mocht je een tripje naar Fredrikstad overwegen, bezoek dan naast Gamlebyen ook de Lykkeberg. Want de plek van de ʻopgraving’ biedt inderdaad een mooi uitzicht. Daar doet de fantasie over Felix Scopulus niets aan af.
Zie voor meer informatie de sites https://www.fredrikstad.kommune.no/tjenester/Kulturogfritid/kunst_kultur/kunst/kunst_radhusparken/
en
Munito 